stress.gr|περιγραφη διαταραχης
ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ I
Εισαγωγή
Έχετε ποτέ αναρωτηθεί γιατί κάποιοι άτυχοι άνθρωποι ζουν με τον εφιάλτη των παραπανίσιων κιλών συνεχώς πάνω από το κεφάλι τους; Βρίσκονται συνεχώς σε 'δίαιτα', ενώ κάποιοι δίπλα τους δεν γνωρίζουν τι σημαίνει 'θερμίδα', πόσο μάλλον να καθήσουν να τις μετρήσουν στο καθημερινό τους φαγητό; Η πιθανότητα είναι ότι για να διαβάζετε αυτό το κείμενο θα είσαστε κι εσείς ένας από αυτούς που έτυχε (έτσι μάλλον θεωρείτε) να αντιμετωπίζετε ένα υπαρκτό (ή ανύπαρκτο) πρόβλημα περιττών κιλών ή παχυσαρκίας. Το κείμενο αυτό ωστόσο είναι λίγο διαφορετικό, διότι δεν θα σας κουράσει με ακατανόητες 'ενεργειακές' εξισώσεις ή με περίπλοκες αιτιολογίες για τις οποίες εσείς δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε, διότι 'είναι γραμμένο στα γονίδιά σας' να είστε έτσι. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι η παχυσαρκία ή η τάση για παχυσαρκία δεν καθορίζεται και από περίπλοκους βιολογικούς ή γενετικούς/κληρονομικούς μηχανισμούς. Κάθε άλλο. Απλώς πιστεύουμε ότι οι συνιστώσες αυτές έχουν τονιστεί υπερβολικά και αφήνουν συνήθως τον άνθρωπο που τις διαβάζει σε απόγνωση: 'Αφού έτσι είναι η μοίρα μου, αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν θα μπορέσω να έχω το σώμα που θέλω'. Το γεγονός ότι κάποια κατάσταση καθορίζεται εν μέρει και βιολογικά δεν σημαίνει ότι εμείς δεν μπορούμε να επέμβουμε και να επηρεάσουμε τα πράγματα πρός την μία ή την άλλη κατεύθυνση. Έχοντας αυτά ακριβώς υπόψη μας, στο κείμενο αυτό θα αναφερθούμε στην πιο παραμελημένη συνιστώσα της παχυσαρκίας και των περιττών κιλών: τους ψυχολογικούς μηχανισμούς.
Η συζήτησή μας θα αρχίσει με μια περιγραφή των κυριότερων ψυχοκοινωνικών αιτίων που οδηγούν στην αύξηση του βάρους και την παχυσαρκία, με άλλα λόγια, τι φταίει από ψυχολογικής σκοπιάς και δεν μπορούμε να διατηρήσουμε το ενεργειακό ισοζύγιο;
Θα συνεχίσουμε στο δεύτερο μέρος με την επισήμανση των ψυχοκοινωνικών συνεπειών τού να είναι κανείς μακριά από το ιδανικό του βάρος, πώς αντιδρά ο ίδιος, οι γύρω του και ευρύτερα η κοινωνία.
Τέλος, στο τρίτο και πιο πρακτικό μέρος, θα αναφερθούμε στις διάφορες ψυχολογικές τεχνικές που μπορούν να μας βοηθήσουν να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο της παχυσαρκίας μια για πάντα.
Π. Σκαπινάκης, PhD, Ψυχίατρος
Α. Οι Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που προσδιορίζουν το βάρος μας.
Α.1 Είναι η τροφή ουσία που μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορά εξάρτησης;
'Ολοι μας γνωρίζουμε τι σημαίνει να είναι κάποιος 'εξαρτημένος' από μια ουσία. Τσιγάρο, αλκοόλ και καφές είναι οι πιο διαδεδομένες ουσίες και έπονται φυσικά τα παράνομα 'ναρκωτικά'. Ο καπνιστής μπορεί να παρατήσει τα πάντα και να ψάχνει να βρεί τσιγάρο να καπνίσει αν δεν προνόησε να έχει μαζί του αρκετά για να 'βγάλει' την ημέρα. Πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να ξεκινήσουν την ημέρα τους αν δεν πιούν πρώτα τον καφέ τους ή τους καφέδες τους.
Είναι βέβαια πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι η τροφή, ένα βασικό και απαράιτητο αγαθό για την επιβίωσή μας, μπορεί να προκαλέσει τέτοια συμπεριφορά εξάρτησης. Ωστόσο, η παραπανίσια λήψη τροφής, εκείνη που και εμείς αντιλαμβανόμαστε ότι είναι υπερβολική και εν πάση περιπτώσει δεν εξυπηρετεί καμιά ανάγκη επιβίωσης, φαίνεται ότι σαν συμπεριφορά μοιράζεται κάποια από τα στοιχεία της εξάρτησης από ουσίες και κυρίως την έντονη αναζήτηση και επιθυμία για τη λήψη τροφής και την εξαιρετικά μεγάλη δυσκολία για την άσκηση αυτοελέγχου στη λήψη της.
Αναλυτικότερα, τα κοινά στοιχεία είναι:
α) η μεγάλη επιθυμία για περιορισμό της παραπανίσιας τροφής ή οι ανεπιτυχείς προσπάθειες κατά το παρελθόν για διακοπή της ή τουλάχιστον περιορισμό της (ας αντιπαραβάλλει εδώ κανείς τον πόθο του καπνιστή για διακοπή ή τις επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες περιορισμού του καπνίσματος),
β) η ύπαρξη σωματικών συμπτωμάτων όπως σιελόροιας και γενικότερα δυσφορίας όταν δεν μπορεί να ικανοποιηθεί η επιθυμία, στοιχεία που μοιάζουν με τα στερητικά συμπτώματα των εξαρτημένων,
γ) η μεγάλη ενασχόληση σε δραστηριότητες που έχουν σχέση με τη λήψη τροφής, όπως π.χ. αμέτρητο μέτρημα θερμίδων ή ψυχαναγκαστική εμμονή στο super market για την επιλογή 'ελαφρών' τροφών χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρά ή ατέλειωτες συζητήσεις με φίλους ή φίλες στο γραφείο και αλλού,
δ) η λήψη της τροφής μπορεί να συνεχίζεται παρά τα αναμφισβήτητα προβλήματα που μπορεί να έχει προκαλέσει ή συνεχίζει να προκαλεί (όπως συμβαίνει π.χ. και με το αλκοόλ ή το τσιγάρο).
Η έντονη αναζήτηση ορισμένων ειδικά τροφών όπως π.χ. η σοκολάτα, αλλά και άλλων που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες, είναι αρκετά διαδεδομένη στον πληθυσμό και έρευνες έχουν δείξει ότι είναι πιο συχνή στις γυναίκες παρά στους άντρες. Επίσης είναι ιδιαίτερα έντονη όπως όλοι γνωρίζουμε σε ορισμένες περιόδους, όπως πριν από την εμμηνορρυσία ή κατά την εγκυμοσύνη.
Η δυσκολία στην άσκηση ελέγχου, στο πόσο πολύ μπορούμε να φάμε, φαίνεται εν μέρει να σχετίζεται με την ενστικτώδη ορμή της 'πείνας'. Το αίσθημα της πείνας είναι μια πολύ ισχυρή ορμή, η οποία οργανώνει το εξαιρετικά περίπλοκο ρεπερτόριο συμπεριφορών, που αφορούν την αναζήτηση και την κατανάλωση τροφής. Συνεπώς, δεν προξενεί εντύπωση ότι η άσκηση αυτοελέγχου για τη διατήρηση του ενεργειακού ισοζυγίου σε σταθερά επίπεδα για πολλούς ανθρώπους, ανεξάρτητα του βάρους, αποτελεί μια πραγματική ψυχοβιολογική πρόκληση.
Ένα άλλο στοιχείο που συμβάλλει στις 'εξαρτησιογόνες' ιδιότητες της τροφής είναι και ότι η πρόσληψη καθεαυτή της τροφής αποτελεί μια εμπειρία μεγάλης 'ανταμοιβής' για τον οργανισμό, όχι μόνο γιατί περνά την πείνα, αλλά και λόγω της αισθητηριακής απόλαυσης που προσφέρει το καλό φαγητό. Τέτοιες εμπειρίες 'ανταμοιβής' οι άνθρωποι συνήθως έχουν την τάση να 'μαθαίνουν' να τις επαναλαμβάνουν με έναν αυτόματο τρόπο.
Διάφοροι ερευνητές ανά τον κόσμο έχουν επίσης ασχοληθεί και με την υπόθεση ότι ιδιαίτερα συστατικά που περιέχονται στις τροφές μπορεί να προκαλούν 'πραγματική' εξάρτηση. Συστατικά που έχουν ενοχοποιηθεί ιδιαίτερα είναι οι υδατάνθρακες. Υπάρχει η άποψη ότι κάποιοι άνθρωποι καταναλώνουν υπερβολικά υδατάνθρακες (π.χ. καραμέλες, γλυκά, ζάχαρη κ.λπ.) διότι τους λείπει από το νευρικό σύστημα η ουσία σεροτονίνη. Η έλλειψη αυτής της ουσίας σχετίζεται με την εκδήλωση κατάθλιψης, και έτσι υποστηρίζεται ότι κάποιοι άνθρωποι υπερκαταναλώνουν υδατάνθρακες για να αντιμετωπίσουν την κατάθλιψή τους, με το τίμημα των περιττών κιλών ή της παχυσαρκίας.
Μια άλλη τροφή που έχει μελετηθεί είναι η σοκολάτα. 'Ολοι ξέρουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που πραγματικά 'πεθαίνουν' για μια σοκολάτα. Πολλές από τις ουσίες που περιέχονται στην σοκολάτα είναι υποψήφιες για την ερμηνεία αυτού του φαινομένου, όπως η καφεϊνη, η θεοβρωμίνη, η τυραμίνη και φαινυλαιθυλαμίνη, αλλά δεν υπάρχει ομοφωνία. Να σημειωθεί ότι τέτοια εξάρτηση δεν παρατηρείται με την άσπρη σοκολάτα.
Ανεξάρτητα από το τι πραγματικά συμβαίνει, ένα είναι το βέβαιο: για πολλούς ανθρώπους, η λήψη τροφής έχει ξεφύγει από την απλή ικανοποίηση κάποιων βιολογικών ορμών και έχει πάρει τα χαρακτηριστικά εξάρτησης. Η γνώση αυτή είναι πολύ σημαντική, διότι μπορεί να μας βοηθήσει στην καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από την υπερβολική κατανάλωση και στη διατήρηση ενός σταθερού ενεργειακού ισοζυγίου. Αυτό φανερώνει το πόσο σημαντική είναι η πολύπλευρη αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με τα παραπανίσια κιλά και εξηγεί τις συχνές αποτυχίες μονόπλευρων προσπαθειών για αδυνάτισμα. Το βάρος μας είναι κάτι περισσότερο από το αποτέλεσμα μιάς απλής ενεργειακής εξίσωσης.
Α.2 Σχέση του άγχους και άλλων ψυχολογικών προβλημάτων στη διατήρηση του βάρους
Είναι ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη, ιδιαίτερα μεταξύ των μη ειδικών, ότι τα διάφορα ψυχολογικά προβλήματα παίζουν σημαντικό ρόλο στην παχυσαρκία ή γενικότερα στην αύξηση του βάρους. Τι στοιχεία όμως υπάρχουν γι' αυτό; Διάφορες μελέτες έχουν ερευνήσει κατά πόσον υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τα οποία να προδιαθέτουν στην παχυσαρκία. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών δεν πείθουν ιδιαίτερα. Τα διάφορα ευρήματα, όπως π.χ. η χαμηλή αυτοεκτίμηση, δεν είναι σίγουρο αν αποτελούν αιτίες ή αποτελέσματα της παχυσαρκίας, και οπωσδήποτε δεν αφορούν τους περισσότερους παχύσαρκους, πόσο μάλλον αυτούς τους ανθρώπους με λίγα παραπανίσια κιλά.
'Ενα άλλο στοιχείο που έχει μελετηθεί είναι το άγχος. Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι υπάρχει μια σημαντική σχέση μεταξύ άγχους και αύξησης βάρους. Πειράματα επίσης που έχουν γίνει απέδειξαν ότι κάτω από καταστάσεις άγχους οι άνθρωποι έχουν την τάση να προτιμούν την κατανάλωση τροφών υψηλότερης περιεκτικότητας σε λίπος, άρα και θερμιδικής αξίας. Επίσης, η ορμόνη κορτιζόλη που κυκλοφορεί σε υψηλότερα επίπεδα σε αγχώδεις ανθρώπους φαίνεται να ευνοεί την εναπόθεση λίπους στον οργανισμό και να εμποδίζει την καταστροφή του. Τέλος, το άγχος παίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στην υπομονή του ανθρώπου να συνεχίσει ένα πρόγραμμα δίαιτας που έχει αρχίσει και έτσι σχετίζεται με τις υποτροπές και την έλλειψη συνεργασίας. Για τον λόγο αυτό θεωρείται σήμερα επιβεβλημένο στα διάφορα προγράμματα μείωσης του βάρους να συμπεριλαμβάνεται και ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης στη 'διαχείριση' του άγχους, το περίφημο 'stress management' όπως αναφέρεται ο όρος διεθνώς.
Σχετικά με την κατάθλιψη και το βάρος θα πρέπει να αναφερθούν τα ακόλουθα: Τις περισσότερες φορές η κατάθλιψη προκαλεί μείωση του βάρους, και αυτό άλλωστε είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά της γνωρίσματα. 'Έχει κλείσει το στομάχι μου', λένε οι περισσότεροι άνθρωποι όταν στεναχωριούνται. Ωστόσο, σε μια σημαντική μειοψηφία που μπορεί να ξεπερνά και το 20% η κατάθλιψη έχει το αντίθετο αποτέλεσμα, προκαλεί δηλαδή αύξηση της όρεξης και υπερφαγία. Είναι σαν να προσπαθούν οι άνθρωποι να περάσουν τη στενοχώρια τους με το φαγητό, αν και, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Ακόμη και μια μικρή στενοχώρια (χωρίς δηλαδή να πάθουμε κατάθλιψη), π.χ. μετά από έναν χωρισμό, μπορεί να μας δείξει σε ποια από τις δύο κατηγορίες ανήκουμε, αν δηλαδή αντιδρούμε με μείωση ή αύξηση της όρεξης.
Να σημειωθεί τέλος ότι στην Ψυχιατρική περιγράφεται και μια συγκεκριμένη ασθένεια, που ονομάζεται επεισοδιακή υπερφαγία, η οποία προκαλεί επεισόδια ανεξέλεγκτης και υπερβολικής κατανάλωσης τροφής μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Αυτό το πρόβλημα μπορεί να βρίσκεται ακόμη και στο 20% των παχύσαρκων και είναι απαραιτητο να αντιμετωπίζεται. Δεν είναι πάντως γνωστό εάν το πρόβλημα αυτό είναι εντελώς διακριτό ή απλώς αποτελεί την ακραία κατάσταση μιας συμπεριφοράς που λιγότερο ή περισσότερο έχουμε όλοι παρουσιάσει κάποια στιγμή στη ζωή μας.
Συνοπτικά, θα έλεγε κανείς ότι το άγχος αλλά και ειδικές ψυχολογικές διαταραχές φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο στις διακυμάνσεις του βάρους μας και η επιτυχημένη αντιμετώπισή τους συμβάλλει πολύ στη διατήρηση ενός λογικού βάρους.
Α3. Ο αρνητικός τρόπος σκέψης και πώς ακριβώς
επηρεάζει τον αυτοέλεγχο στη λήψη τροφής
Ίσως μια από τις πιο σημαντικές συμβολές της σύγχρονης Ψυχιατρικής και ψυχολογίας, ήταν και η αποσαφήνιση του ρόλου που παίζει οτρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα και πόσο πολύ επηρεάζει τα συναισθήματα που νιώθουμε και άρα τη γενικότερη συμπεριφορά μας. Μέχρι σχετικά πρόσφατα η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι τα συναισθήματά μας και οι συμεριφορές μας εξαρτώνται από βαθιά κρυμμένες στο υποσυνείδητό μας μύχιες σκέψεις που είχαμε απωθήσει εκεί λόγω του δυσάρεστου περιεχομένου τους. Η αντίληψη αυτή, αποτέλσμα της θεωρίας του Freud, δεν γίνεται σήμερα δεκτή από τους περισσότερους. Αντίθετα, σήμερα πιστεύουμε ότι εύκολα αναγνωρίσιμες και απόλυτα λογικοφανείς και 'απλοϊκές' σκέψεις είναι συνήθως η αιτία αυτών που νιώθουμε και άρα καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε. Για παράδειγμα, αν μετά από μια αποτυχία σε εξετάσεις σκεφτούμε 'είμαι αποτυχημένος', τότε θα νιώσουμε (φυσιολογικά) έντονη θλίψη και απογοήτευση. Δεν είναι αναγκαίο όμως να νιώσουν όλοι έτσι. Κάποιος άλλος θα μπορούσε να σκεφτεί 'δεν πειράζει, άλλωστε δεν είχα προετοιμαστεί τόσο καλά, την επόμενη φορά θα τα καταφέρω καλύτερα' και να νιώσει ανακούφιση. Κάποιος άλλος θα μπορούσε να σκεφτεί 'η καριέρα μου κινδυνεύει' και να νιώσει άγχος και πανικό. Όπως και να έχει, σημασία έχει τι ακριβώς θα σκεφτούμε για να νιώσουμε τα αντίστοιχα συναισθήματα, και βέβαια από τις σκέψεις μας και τη συναισθηματική μας αντίδραση εξαρτάται η συμπεριφορά μας.
Τι σημασία έχουν όλα αυτά για την άσκηση αυτοελέγχου στη λήψη τροφής; Η απάντηση είναι προφανής. Αν η κάθε συμπεριφορά μας εξαρτάται από αυτά που σκεφτόμαστε και νιώθουμε, τότε πολλά θα μπορούσαμε να μάθουμε για τους λόγους που κάποιοι μπορούν και είναι εγκρατείς ενώ κάποιοι άλλοι χάνουν τον έλεγχο και ενδίδουν καταναλώνοντας περισσότερη τροφή απ' όση χρειάζονται.
Με λίγα λόγια, έρευνες δείχνουν ότι άτομα που συχνά χάνουν τον έλεγχο, κατακλύζονται από μια σειρά δυσλειτουργικών αρνητικών αλλά και θετικών σκέψεων που αφορούν τη λήψη τροφής. Συχνές αρνητικές δυσλειτουργικές σκέψεις είναι οι εξής: 'δεν θα μπορέσω να αντισταθώ', ΄πρέπει να φάω κι άλλο, αλλιώς θα σκάσω από το άγχος', 'έτσι που έχω γίνει δεν έχει νόημα άλλο ένα κομμάτι' κ.λπ. Συχνές θετικές δυσλειτουργικές σκέψεις είναι π.χ. και οι ακόλουθες: 'άλλο ένα κομμάτι δεν θα με βλάψει', 'λίγο παραπάνω θα με κάνει να νιώσω καλύτερα', 'αυτό και θα σταματήσω, το έχει ανάγκη ο οργανισμός μου για να λειτουργήσει'. Στην ουσία, αυτού του τύπου οι σκέψεις 'παγιδεύουν' το ευάλωτο άτομο και το κάνουν να νιώθει είτε αδικαιολόγητα στερημένο (οι αρνητικές σκέψεις), είτε αδικαιολόγητα άτρωτο από τις συνέπειες της λήψης παραπανίσιας τροφής. Οι συνέπειες των σκέψεων αυτών είναι μια απώλεια ή μια χαλάρωση του ελέγχου που ασκείται στη συμπεριφορά λήψης τροφής. Οι σκέψεις αυτές συχνά κατακλύζουν το άτομο με τόσο γρήγορο και φευγαλέο τρόπο, που έχουν ονομαστεί 'αυτόματες'. Συνήθως εμφανίζονται την κατάλληλη στιγμή, όταν δηλαδή το άτομο βρίσκεται μπροστά σε φαγητό ή σκέφτεται αν θα φάει ή θα τσιμπήσει κάτι.
Το σημαντικό στοιχείο της ανακάλυψης του ρόλου που παίζουν οι αυτόματες δυσλειτουργικές σκέψεις στη συμπεριφορά λήψης τροφής είναι το γεγονός ότι με κατάλληλες τεχνικές το άτομο μπορεί να μάθει να απαντά σε αυτές τις αυθαίρετες σκέψεις και έτσι να επανακτά τον έλεγχο των παθολογικών ενορμήσεών του. Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αυτό περιγράφεται πιό αναλυτικά στο τρίτο μέρος αυτού του αφιερώματος.
Α4. Ο ρόλος των ψυχολογικών παραγόντων
στη συμμετοχή σε σωματική άσκηση και σπoρ
Είναι γνωστό ότι το χαμηλό επίπεδο σωματικής δραστηριότητας σχετίζεται με την παχυσαρκία, καθώς και ότι η συμμετοχή σε σπορ, γυμναστική κ.λπ. παρέχει ένα σημαντικό μέσο το οποίο μπορεί να βοηθήσει στη μείωση ή τη διατήρηση του βάρους. Φαίνεται όμως από τη σχετική έρευνα, ότι η συμμετοχή σε τέτοιες αθλητικές δραστηριότητες σχετίζεται με διάφορους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες και παράγοντες της προσωπικότητας.
Η συμμετοχή σε δραστηριότητες όπως οι αθλητικές ή η γυμναστική, που απαιτούν την επίδειξη από μέρους μας της φόρμας στην οποία βρισκόμαστε ή της επιδεξιότητάς μας, σχετίζεται με την αντίληψη που έχουμε για την επάρκειά μας σε αυτές. Οι αντιλήψεις αυτές συνήθως σχηματοποιούνται στην εφηβεία και στη νεαρή ενήλικο ζωή. Εκείνοι που θεωρούν ότι δεν είναι επαρκείς, ότι δεν τα καταφέρνουν σε αυτές τις δραστηριότητες, ορθώνουν ένα ψυχικό φράγμα που εμποδίζει την περαιτέρω εμπλοκή τους σε σωματικές δραστηριότητες και έτσι αυξάνουν πολύ τις πιθανότητες να γίνουν υπέρβαροι σε μεγαλύτερη ηλικία. Μια μεγάλη σχετική έρευνα στη Μ. Βρετανία έδειξε ότι το 36% των αντρών και το 46% των γυναικών ανέφεραν ότι δεν γυμνάζονταν διότι απλά 'δεν ήταν τύποι αθλητικοί'!
'Ενα άλλο σημαντικό ψυχολογικό εμπόδιο για την άθληση αποτελεί το άγχος που προέρχεται από τη δημόσια επίδειξη του σώματός μας, που είναι απαραίτητη σε τέτοιες δραστηριότητες. Το άγχος αυτό σχετίζεται με το πώς αντιλαμβανόμαστε το σώμα μας και μερικές φορές φτάνει στα επίπεδα της πραγματικής φοβίας. Το αποτέλεσμα είναι η αποφυγή της άθλησης και της γυμναστικής.
Είναι λοιπόν σαφές από τις έρευνες ότι μια σειρά αντιλήψεων, προσδοκιών και πεποιθήσεων σχετικά με την ικανότητά μας για άθληση και τη σωματική μας εικόνα επηρεάζουν άμεσα την πιθανότητα συμμετοχής μας σε αθλητικές δραστηριότητες. Η καταπολέμηση της αποφυγής άθλησης, με τρόπο που περιγράφεται πιο κάτω στο αφιέρωμα, θεωρείται επιβεβλημένη για την εξασφάλιση της συμμετοχής μας σε τέτοιες δραστηριότητες. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται επίσης και η προληπτική παρέμβαση στην έναρξη της εφηβείας, όταν σχηματίζονται αυτές οι αντιλήψεις μέσω ειδικών προγραμμάτων στα σχολεία.
